Co to jest skarga pauliańska?
To jedna z instytucji prawa cywilnego, która służy ochronie interesów wierzyciela przed nieuczciwymi działaniami dłużnika. Ma to miejsce w sytuacji, gdy dłużnik wyzbywa się majątku celem uniemożliwienia lub utrudnienia egzekucji z niego. Przykładowo dłużnik sprzedaje swoje mieszkania osobie trzeciej, aby pomniejszyć swój majątek, z którego wierzyciel próbuje odzyskać swoje środki.
Wierzyciel, na podstawie skargi pauliańskiej, może wystąpić z żądaniem ustalenia przez Sąd, że dana czynność prawna (np. umowa sprzedaży nieruchomości, umowa darowizny) dłużnika jest wobec niego nieskuteczna. Wymaga to jednak spełnienia szeregu przesłanek.
Roszczenie pauliańskie – kiedy możliwe?
Podstawową przesłanką roszczenia pauliańskiego jest dokonanie odpłatnej lub nieodpłatnej czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią np. poprzez zawarcie umowy lub obciążenie jakiegoś składnika majątku dłużnika. Taka czynność dłużnika musi prowadzić do pokrzywdzenia konkretnego wierzyciela, tzn. w skutek takiej czynność dłużnik musi stać się niewypłacalny bądź stopień jego niewypłacalności musi się pogłębić. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na wierzycielu domagającemu się ochrony.
Kiedy następuje niewypłacalność dłużnika?
Najprościej rzecz ujmując, niewypłacalność dłużnika następuje wtedy, gdy jego majątek nie wystarcza na spłatę jego długów. W praktyce więc zbycie przez dłużnika np. nieruchomości nieobciążonej hipotecznie bądź obciążonej hipotekami, których suma nie przekracza wartości nieruchomości, przy braku innych składników majątku dłużnika, prowadzić może do pokrzywdzenia wierzyciela.
Za niewypłacalnego może zostać uznany także dłużnik, który posiada co prawda inny majątek, ale jego wartość jest równoważna do wartości jego zobowiązań (postanowienie SA we Wrocławiu z 13.09.2013 r., sygn. akt I ACz 1739/13). Niewypłacalnym może być również dłużnik, który posiada majątek, ale jego rozmiar wskazuje, że egzekucja nie doprowadziłaby do zaspokojenia wierzyciela w rozsądnym czasie (wyroku SA w Krakowie z 6.11.2017 r., sygn. akt I ACa 283/17).
Działanie dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela
Dłużnik wyzbywając się składnika majątku powinien mieć świadomość pokrzywdzenia wierzyciela – musi mieć rozeznanie co do skutków własnych czynności i ich wpływu na sytuację wierzyciela. Nie jest konieczne, by dłużnik zamierzał pokrzywdzić wierzycieli, czyli działał w złej wierze, wystarczy, że pokrzywdzenie wierzyciela przewidywał w granicach ewentualności (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 13.11.2013 r., sygn. akt I ACa 1105/13). Co więcej, wystarczy, że dłużnik ma świadomość pokrzywdzenia któregokolwiek z wierzycieli, nie musi być to konkretny wierzyciel, który domaga się ochrony pauliańskiej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 13.08.2015 r., sygn. akt I ACa 154/15).
Korzyść majątkowa uzyskana przez osobę trzecią
W wyniku zbycia przez dłużnika majątku z pokrzywdzeniem wierzyciela osoba trzecia będąca nabywcą tego majątku powinna nabyć korzyść majątkową. Korzyścią taką jest nabycie rzeczy lub prawa, w wyniku czego zmienia się stan majątku dłużnika – ulega on uszczupleniu (wyrok SA w Krakowie z 22.12.2015 r., sygn. akt I ACa 1419/14). Pojęcie korzyści majątkowej nie może być tutaj utożsamiane z przysporzeniem majątkowym, rozumieć należy je jako przesunięcie prowadzące do uszczuplenia majątku dłużnika, któremu odpowiada powiększenie majątku osoby trzeciej (wyrok Sądu Najwyższego z 29.04.2015 r., sygn. akt IV CSK 459/14).
Bez znaczenia dla oceny tej przesłanki pozostaje charakter czynności prawnej, tj. czy doszło do odpłatnego, czy nieodpłatnego rozporządzenia oraz ekwiwalentność świadczeń, tj. korzyść majątkowa osiągana jest nawet przy nabyciu rzeczy po cenie rynkowej (wyrok SA w Gdańsku z 03.06.2015 r., sygn. akt I ACa 823/13). Skarga pauliańska chronić więc może wierzyciela również przed odpłatnym i ekwiwalentnym rozporządzeniem majątkiem przez dłużnika.
Wiedza osoby trzeciej o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela
Podmiot, który nabywa od dłużnika rzecz lub prawo powinien dysponować wiedzą, że dłużnik swój majątek zbywa z pokrzywdzeniem wierzyciela. Ewentualnie, nabywca majątku dłużnika powinien mieć możliwość „przy zachowaniu należytej staranności” powziąć wiedzę o tym, że dłużnik zbywa majątek z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Z pomocą wierzycielowi przychodzi tutaj domniemanie prawne, które przewiduje, że jeśli wskutek nieuczciwego działania dłużnika korzyść majątkową uzyskała osoba trzecia będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem (np. rodzina, znajomi, partnerzy biznesowi), przyjmuje się, że wiedziała ona o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Autor: Jakub Piejak
